Η νεότερη εποχή χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από κάποιες έννοιες τις οποίες μας κληροδότησε ο Διαφωτισμός και οι μεγάλες επαναστάσεις των προηγούμενων αιώνων, τις έννοιες του «ενεργού πολίτη» και της «κοινωνίας των πολιτών».
Μιλάμε, δηλαδή, για κάποια ατομικά και συλλογικά υποκείμενα τα οποία αναλαμβάνουν ενεργό δράση, για να καλύψουν κοινωνικές ανάγκες, λειτουργίες και υποχρεώσεις που απορρέουν από το κράτος και δεν αναλαμβάνονται από αυτό. Η κοινωνία των πολιτών αποτελεί έναν δυναμικό, κοινωνικό χώρο συμμετοχής, όπου κάθε πολίτης προσχωρεί με τη θέλησή του για να επιδιώξει τον κοινό στόχο της επίλυσης σημαντικών κοινών κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων. Ειδικά σήμερα, σε εποχές και συνθήκες μεγάλης κρίσης (οικονομικής, αξιακής, θεσμικής κ.α) έχει επανέλθει η συζήτηση σχετικά με την σπουδαιότητα αλλά και την ανάγκη ενεργοποίησης αυτών των εννοιών, και συνάμα ενεργοποίησης και ενδυνάμωσης των δικτύων εθελοντισμού και αλληλεγγύης που συνδέονται άρρηκτα με την ίδια την ουσία του ενεργού πολίτη, ο οποίος θέλει να έχει λόγο και να παρεμβαίνει στα δρώμενα της κοινωνίας του.
Ο εθελοντισμός και η αλληλεγγύη αποτελούν, λοιπόν, ουσιώδες και απαραίτητο στοιχείο κάθε κοινωνίας, ιδιαίτερα μιας κοινωνίας που σέβεται τον εαυτό της και θέλει να λέγεται πολιτισμένη, ανθρώπινη και δημοκρατική. Είναι κάτι απαραίτητο, ιδίως σε περιόδους όπου το κράτος και οι κρατικές δομές δεν μπορούν – για διάφορους λόγους – να σταθούν δίπλα σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες ή και μεμονωμένα άτομα, όταν δεν μπορούν να ενισχύσουν και να στηρίξουν την διαφορετικότητα και να συμπαρασταθούν στο πρόβλημα, τη δυσπραγία ή και την οδύνη αυτών που πλήττονται οικονομικά και κοινωνικά ή που απλώς έτυχε να διαφέρουν από τον κανόνα, αυτό που οι πολλοί ονομάζουμε κανόνα. Η αλληλεγγύη είναι μια έννοια και μια πρακτική που αναφέρεται στην κοινωνία ως ολότητα και την αντιμετωπίζει συνολικά. Όχι μόνο τροφοδοτείται από συναισθήματα συμπάθειας και συμμετοχής στο πρόβλημα και την οδύνη κάποιου αλλά πηγαίνει πέρα από αυτήν. Δηλαδή, είναι μια στάση ισότιμης αναγνώρισης του άλλου ως προσώπου με αξία και περιεχόμενο, όπως και το δικό μας.
Πρέπει να στηρίζεται στο σεβασμό προς την διαφορετικότητα και την ποικιλομορφία της κοινωνίας, κάτι που προϋποθέτει δέσμευση, συμμετοχή, προσφορά εργασίας και κατανόηση. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να την διακρίνουμε από τη φιλανθρωπία. Η φιλανθρωπία αποτελεί μία αφ’ υψηλού θεώρηση, που πιθανόν υποκρύπτει ελιτίστικη αντιμετώπιση και εξουσιαστικές σχέσεις, όντας ταπεινωτική για όσους την δέχονται. Αλληλεγγύη σημαίνει ανάληψη ευθύνης από άτομα, ομάδες, συλλόγους, οργανώσεις και γενικότερα φορείς σε μια λογική μοιράσματος και ισοτιμίας: κοιτάμε τον άλλο στα μάτια, απλώνουμε το χέρι μας στο συνάνθρωπο με πίστη στην αξία και την αυτονομία του ως προσώπου, προσπαθούμε να σπάσουμε τα διαχωριστικά τείχη που υψώνουν οι κοινωνικές προκαταλήψεις, διαχωρίζοντας το «κανονικό» από το «μη κανονικό», το «συνηθισμένο» από το «περίεργο», το «αποδεκτό» από το «απορριπτέο».
Η αλήθεια είναι, βέβαια, ότι τα τελευταία χρόνια της μεγάλης κρίσης που βιώνει η χώρα μας σε όλους τους τομείς, πολλοί άνθρωποι γυρίζουν την πλάτη τους στην υπόλοιπη κοινωνία, είτε από φόβο, είτε από ανάγκη επιβίωσης, είτε από απελπισία και αποστροφή. Ακολουθούν μια ιδιωτική οδό, απομονώνονται και κλείνονται στον μικρόκοσμο της εργασίας τους – αν έχουν – ή της οικογένειας και των λιγοστών φίλων – αν διαθέτουν. Μέσα σε αυτό το περίκλειστο και ασφυκτικό πλαίσιο, η καθημερινότητά τους έχει χώρο μόνο για τα απαραίτητα και τα αυστηρώς ιδιωτικά. Ό,τι βρίσκεται εκτός αυτού του πλαισίου παραγκωνίζεται και υποβιβάζεται.
Οι άνθρωποι κόβουν τους μεταξύ τους δεσμούς επικοινωνίας και δεν δημιουργούν καινούργιους, ζουν απομονωμένοι και αποξενωμένοι, χωρίς να λογαριάζουν τις άλλες ανθρώπινες υπάρξεις, δίχως να τις θεωρούν άξιες φροντίδας και σεβασμού, πολλές φορές ακόμα και δίχως να τις παρατηρούν, δίχως να τις βλέπουν. Υπάρχει, εντούτοις, και μια άλλη χώρα, μια άλλη Ελλάδα, που προσπαθεί μέσα στην κρίση να ανασυνταχθεί, να ξαναβρεί το νόημα κάποιων ξεχασμένων λέξεων, όπως είναι η ανθρωπιά, η προσφορά και η αλληλεγγύη. Είναι μια Ελλάδα που προσπαθεί να πετύχει ένα ρήγμα μέσα στο σκληρό τείχος της ιδιώτευσης, της απομόνωσης και της λογικής του ατομικισμού.
Την βλέπουμε τα τελευταία χρόνια να στήνεται σε Συλλόγους, σε Κινήσεις πολιτών, σε Συνελεύσεις και άλλες συλλογικές πρακτικές ενεργών και ευαίσθητων ανθρώπων.
Προσπαθεί να παρέμβει μέσα από ανεξάρτητες οργανώσεις, κοινωνικά ιατρεία και παντοπωλεία, Στέκια και ομίλους που επιδιώκουν αυτό το πέρασμα από το «εγώ» στο «εμείς». Καθημερινά, δεκάδες μικρές πράξεις ανθρωπιάς και φροντίδας συμβάλλουν στον συνεκτικό ιστό της κοινωνίας μας. Θα μπορούσε κανείς να παραθέσει και πολλές άλλες εθελοντικές δραστηριότητες που βασίζονται στις αξίες της αλληλεγγύης και της προσφοράς στο συνάνθρωπο και στο κοινωνικό σύνολο, όπως παρεμβάσεις και καμπάνιες για θέματα κοινωνικής φροντίδας ευαίσθητων τμημάτων του πληθυσμού, για θέματα εκπαίδευσης και αναλφαβητισμού, εμβολιασμών, προστασίας του περιβάλλοντος και πολλά άλλα. Κάτι που καταδεικνύει ότι η αλληλεγγύη έχει ένα ευρύτατο πεδίο δράσης και παρέμβασης, ιδιαίτερα στην εποχή μας που κυριαρχούν ανισότητες, αδικίες και αντιθέσεις σε όλους τους τομείς.
Σε κάθε περίπτωση το ζητούμενο είναι να συνειδητοποιήσουμε όλοι μας την ανάγκη στήριξης και πλαισίωσης όλων αυτών των δράσεων εθελοντικής προσφοράς και αλληλεγγύης. Να κατανοήσουμε την ανάγκη της δικής μας παρέμβασης, έχοντας επίγνωση ότι πιθανόν δεν θα εξαλείψουμε τις κοινωνικές διακρίσεις, το ρατσισμό και την ανισότητα, δεν θα σταματήσουμε εντελώς τις παθογένειες της κοινωνίας, δεν θα λύσουμε όλα τα προβλήματα ούτε θα υποκαταστήσουμε το κράτος και την ανάγκη κρατικής πρόνοιας. Ξέροντας, όμως, ότι έχοντας προσφέρει τη στήριξη και την αλληλεγγύη μας στο συνάνθρωπο, θα έχουμε κάνει τον κόσμο έστω και λίγο καλύτερο.
Όπως έγραψε κάπου ο σπουδαίος νομπελίστας συγγραφέας Ζοζέ Σαραμάγκου:
«Η μόνη ίσως ελπίδα είναι οι σχέσεις στοργής και αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων. Με αυτή την έννοια, ναι, υπάρχει ελπίδα. Αλλά το να ελπίζουμε γενικώς δεν είναι μια στάση που μου αρέσει. Το να περιμένουμε πως κάτι καλό θα συμβεί δεν είναι λύση. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει και να επέμβουμε».
Φώτης Καραμεσίνης
(Φιλόλογος στα «Εκπαιδευτήρια Γείτονα» - Μέλος ΔΣ της ΟΙΕΛΕ)